عقاید معتزله (ایمان و کفر)از جمله مسائلی که سبب تمایز و افتراق فرق و مذاهب اسلامی می‌شود سنجش بین کفر و ایمان و اجرای ثواب و عقاب بر مومن و کافر است. تعریف ایمان با مبانی مختلف باعث بروز اختلاف در مفاهیم مختلفی مانند توبه، فسق، کفر، تعذیب، عفو و... می‌شود. یکی از مبانی معتزله با عنوان "منزلة بین المنزلتین" برای پاسخگوئی به این مفاهیم و ارتباط بین آنهاست. ۱ - تاریخچه بحثتاریخ این مساله با شروع تفکر معتزلی همراه است. اولین مساله‌ای که موجب تمایز و نیز پیدایش تفکرات معتزلی شد همین مساله است. اختلاف ایشان با دیگر مذاهب کلامی مانند مرجئه و خوارج و اهل حدیث از این مساله آغاز می‌شود. واصل بن عطاء غزال که مؤسس مکتب معتزلی می‌باشد خود از جمله شاگردان حسن بصری بود. وی در محضر استادش که در مورد حکم مرتکب کبیره بحث می‌نمود اشکال نمود و نظر خود را مبنی بر اینکه مرتکب کبیره نه مؤمن است نه کافر، ابراز نمود و از درس استاد کناره گیری نمود. [۱]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، ص۳۷، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی.
[۲]
فخررازی، محمد بن عمر، اعتقادالمسلمین والمشرکین، ص۳۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۲.
[۳]
ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، ج۳ ص۵۴۷، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد.
۲ - موقعیت نظریهاولین مساله‌ای که باعث تشکیل مکتب معتزلی شد همین نظریه بود. این نظر از اصول مکتب معتزلی شمره می‌شود بطوریکه شیخ مفید می‌گوید: هرکسی در این نظر با معتزله هم رای باشد از معتزله است. [۴]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، ص۴۸، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی.
۳ - تعریف ایمانبرای اینکه به نظرات مذاهب کلامی در این مساله پاسخ دهیم باید ابتدا به تعریف ایشان از ایمان رجوع کرد و پاسخ را از این تعریف و نسبت آن با کفر کشف نمود. ایمان در مکاتب مختلف مانند مرجئه و خوارج و اهل حدیث بحث شده است. مرجئه، ایمان را صرفا اعتقاد قلبی می‌دانستند و معتقد بودند که اعمال و رفتار هیچ تاثیری بر ایمان نخواهد داشت. به همین دلیل مرجئه، مرتکبین گناه کبیره را مؤمن می‌دانستند. [۵]
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۶۶، ص۱۳۰، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.
خوارج انجام واجبات و ترک محرمات را جزء لاینفک ایمان دانسته و مرتکب گناه کبیره را کافر می‌دانستند. [۶]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۵.
حسن بصری مرتکب کبیره را منافق می‌دانست که قلبا ایمان ندارد ولی در ظاهر ابراز ایمان می‌کند. [۷]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۵.
[۸]
مطهری، شهید مرتضی، درسهایی از عقاید، بی تا، ص۴۰-۴۱.
۴ - نسبت بین ایمان وکفراز دیدگاه مرجئه، خوارج و حسن بصری (با تعاریف مختلفی که از ایمان دارند) ایمان با کفر جمع نمی‌شود و از سوئی بین ایمان و کفر نیز منزلت و موقعیتی وجود ندارد؛ انسان یا کافر است یا مؤمن. حتی در نظر حسن بصری مرتکب کبیره واقعا ایمان ندارد و محکوم به کفر است. در مکتب معتزله با نظریه پردازی واصل بن عطاء اگر چه ایمان با کفر جمع نمی‌شود ولی تفاوت در این است که جایگاه افتراق بین کفر و ایمان متصور است. ایشان مرتکب کبیره را فاسق دانسته و معتقدند که فاسق نه ایمان دارد و نه کافر است. [۹]
بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، ص۹۴، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد.
[۱۰]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، ص۴۶-۴۸، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی.
۵ - دلیل نظریه معتزلهدر واقع مبنای معتزله در تعریف ایمان، علت و منشا نظریه منزله بین المنزلتین شده است. اما مشکل اساسی، عدم درک صحیح ایمان از سوی معتزله می‌باشد. ایشان ایمان را مرکب از مجموعه تصدیق و اقرار به اصول دین و عمل (به واجبات و ترک محرمات ) می‌دانند. به همین دلیل، معتزله مرتکب کبیره (فاسق) را مومن و یا کافر نمی‌شمرند؛ زیرا از سوئی به معارف دینی اعتقاد دارد ولی از سوی دیگر از خود بی ایمانی نشان داده و مرتکب گناه کبیره شده است. به این ترتیب نزد معتزله مومن فاسق و یا کافر فاسق وجود ندارد. [۱۲]
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۶۶، ص۱۲۹، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.
[۱۳]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۵.
۶ - دیدگاه صحیحمکتب امامیه با الهام از کلمات معصومین (علیهم‌السّلام) به پاسخ صحیح از این مساله پرداخته است. در این مکتب، اسلام مفهومی عام و ایمان، معنائی خاص دارد و همچنین حکم دنیایی و وضع اخروی مرتکبین کبیره مشخص شده است. مسلمان عبارت است از کسی که به وحدانیت خدا و رسالت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شهادت دهد و منکر این مرحله کافر است. اما مومن کسی است که علاوه بر این شهادت زبانی، اعتقاد قلبی به عقاید اصلی دین و ولایت ائمه معصومین (علیهم‌السّلام)داشته باشد. در این صورت اسلام اعم از ایمان می‌شود و از مسلمانی که ایمان ندارد به نام منافق یاد می‌شود. در نتیجه هر عاملی که ایمان او را از بین ببرد ولی به اسلام او ضرر نزند او را در وادی کفر در مقابل اسلام قرار نمی‌دهد. به این ترتیب مومن فاسق و مسلمان فاسق متصور است اما مومن منافق معنی ندارد. ۷ - پانویس۸ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله « عقاید معتزله و نقد آن (ایمان و کفر) »، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۲/۱۴ رده‌های این صفحه : ایمان | عقاید معتزله | فرق و مذاهب | مذاهب کلامی اهل سنت | معتزله | مقالات پژوهه | نقد معتزله
|